Cuốn tiểu thuyết dày và nặng mở ra bằng cảnh một nhóm nông dân ngáp ngắn ngáp dài ở sân kho hợp tác xã Gia Đạo, người ta chờ kẻng đánh để ra đồng, chờ cửa kho mở để lấy cày bừa (vì tất cả nông cụ đã “vào hợp tác”), chờ một bà nạ dòng về nhà mở cửa chuồng lợn để lấy phân chuồng ra bón ruộng (vì chuồng lợn nhà bà cũng đã “vào hợp tác”).
Cùng với những cái ngáp dài và những lời ta thán là cái đói sôi réo ùng ục trong dạ dày rỗng của những người ngồi trên đất, sống chết với đất mà chưa đến vụ gặt đã biết “thóc chỉ lạng tám một công, gặt xong là sắm quang gánh lên miền ngược mua sắn về ăn cứu đói”.
Cái đói quay quắt trong những trang sách được viết ở cái thời VN đang là nước đứng thứ ba thế giới về xuất khẩu gạo có thể làm người đọc thấy cuốn sách lỗi thời, xa lạ.
Nhưng những ai thật sự quan tâm đến một thời chưa xa, thời “đêm trước đổi mới” hoàn toàn có thể tìm thấy ở đây không khí của thời ấy, với những con người, tính cách, số phận, chủ trương, đường lối, tập quán, gia phong... và trên tất cả là chân dung sống động và giản dị về một con người.
Con người ấy nghe rõ tiếng dạ dày rỗng sôi réo của nông dân, nghe thấy tiếng nức nở của đất đang bị hoang hóa, cày gãi bừa chùi, làm ăn gian dối, nghe thấy mệnh lệnh từ trái tim mình: “Thà chịu tội với trời còn hơn mắc tội với đất. Tôi tin lịch sử sẽ chứng minh cho việc làm của tôi”. Ông là bí thư tỉnh ủy Hoàng Kim.
Cùng các đồng chí của mình, ông tìm trăm phương ngàn kế để giao lại ruộng nương, ao đầm cho dân, để họ có đất, có cuốc có cày trong tay mà hăng hái lao động, nâng cao năng suất, cho lúa đầy bồ mỗi nhà mà kho hợp tác cũng không còn rỗng, để mẹ già con thơ không phải nuốt nước miếng khi nằm mơ thấy bữa cơm có miếng thịt.
Biện pháp vừa mềm dẻo vừa mạnh mẽ có tên khoán hộ. Những tư tưởng giáo điều, quan liêu, xa rời dân, xa rời đất đai đồng ruộng lập tức quy kết Hoàng Kim và đồng chí của ông: đi ngược chủ trương đường lối của Đảng, khuyến khích tư tưởng tư hữu.
Những cuộc tranh cãi bất phân thắng bại, những cuộc họp phê phán liên miên, những nghị quyết đẩy lui bánh xe lịch sử...
Người anh hùng chọn giải pháp của Galileo: Tôi sai, tôi nhận lỗi nhưng... bánh xe khoán hộ vẫn quay (!).
Ông Nguyễn Minh Nhựt, giám đốc NXB Trẻ, tặng sách cho ông Kim Vinh (trái), con trai ông Kim Ngọc - nguyên mẫu của tiểu thuyết Bí thư tỉnh ủy - tại Hội sách TP.HCM lần 6-2010 - Ảnh: Đức Thảo
Tất cả diễn ra công khai bên những cuộc chuyện trò, trong những cuộc họp từ xã đến trung ương, sau những chuyến đi thực địa từ xã chiêm trũng đến vùng cao khô hạn của tỉnh trung du Phước Vĩnh. Mọi thứ đều phơi trần dưới ánh mặt trời.
Nhưng bất chấp tính chính luận, bất chấp sự khô khan đã thành “sở trường” của một nhà văn quân đội như Vân Thảo, cuốn tiểu thuyết “người tốt” của ông vẫn có một sức hấp dẫn riêng.
Có lẽ như cách lý giải của ông: nó hấp dẫn chính bởi nhân cách cao đẹp của nguyên mẫu - bí thư tỉnh ủy Hoàng Kim chính là “phiên bản văn học 2010” của người bí thư tỉnh ủy anh hùng - cha đẻ khoán hộ Kim Ngọc.
