Nuôi dưỡng tâm hồn - khơi nguồn tri thức

Gần đây, thị trưởng thành phố New York Michael R.Bloomberg đề xuất tính phí các xe vào khu nam Manhattan của đường số 86 trong ngày thường. Các lái xe có thể phải nộp 8 đôla mỗi ngày khi vào khu vực này trong thời gian từ 6 giờ sáng đến 6 giờ tối; mức phí đối với xe tải chở hàng là 21 đôla.

Tuy phe chỉ trích ra sức công kích kế hoạch này, nhưng thực tế cho thấy lợi ích kinh tế của cái gọi là “tính phí kẹt xe” rất lớn. Ví dụ, từ tháng 2/2003, sau khi áp dụng mức phí 14 đôla trên mỗi xe hơi vào khu trung tâm London, mật độ giao thông khu vực này đã giảm một phần ba, còn thời gian di chuyển của một số tuyến xe buýt giảm một nửa. Lượng khí thải CO₂ giảm 20%; lượng bụi và khí NO_x vốn là nguyên nhân chính gây sương mù cũng giảm đáng kể.

Nếu lợi ích của việc “tính phí kẹt xe” hấp dẫn như vậy thì vì sao Mỹ lại hiếm khi áp dụng? Có lẽ rào cản quan trọng nhất là mối quan ngại về gánh nặng đè lên cư dân thu nhập thấp. Phí kẹt xe chỉ phát huy tác dụng mong muốn nếu đủ cao để buộc số đông người thay đổi thói quen. Nhưng mức phí cao như vậy hẳn nhiên sẽ là gánh nặng với một số người.

Một khi nỗi lo này chưa được giải quyết rốt ráo thì các dự luật nhằm thay đổi hành vi dân chúng chủ yếu dựa trên các động cơ thị trường sẽ khó lòng được thông qua. Ví dụ, tuy nhiều nghiên cứu đã chứng minh rằng hệ thống giá điện thay đổi theo ngày và theo mùa sẽ giúp giảm đáng kể tiền điện người tiêu dùng phải trả, nhưng các đề xuất áp dụng mức giá điện linh hoạt thường bị bác bỏ vì e rằng người nghèo sẽ không đủ linh hoạt để thay đổi thói quen tiêu dùng.

Việc để những băn khoăn kiểu như vậy ngăn cản nhiều chương trình có hiệu quả kinh tế là một trong số những bí ẩn tồn tại dai dẳng trong kinh tế chính trị hiện đại. Theo định nghĩa, một chương trình được coi là hiệu quả về mặt kinh tế nếu lợi ích cao hơn chi phí. Điều này có nghĩa rằng luôn luôn có cách tái phân bổ lợi ích để mọi người dân, dù nghèo hay giàu, đều được lợi. Khi không triển khai được một chương trình hiệu quả, câu hỏi đặt ra là vì sao ta không tìm ra cách để chuyển lợi ích vốn rất cần thiết. Vì sao ta lại “bày đồ ăn sẵn trên bàn”?

Rõ ràng, đằng sau nhiều ý kiến phản đối kế hoạch của thị trưởng là mối quan ngại về tác động của “phí kẹt xe” lên người nghèo. Ví dụ như Lewis A.Fidler, một ủy viên hội đồng thành phố, đã cho kế hoạch này là “vô nhân đạo, vì nó hàm ý rằng người giàu thì được vào khu Manhattan còn người nghèo thì không, điều này hoàn toàn sai, sai và sai”. Nếu không giải tỏa được nỗi lo này, đề xuất của thị trường có nguy cơ thất bại.

Thị trưởng Boomberg nên nghiên cứu kỹ sự kiện Ủy ban Dịch vụ công tiểu bang New York (New York State Public Service Commision) từng cố gắng áp phí với dịch vụ giải đáp số điện thoại theo yêu cầu vào giữa thập niên 70. Trường hợp đó không chỉ cho thấy tầm quan trọng rõ ràng của mối lo hợp lý về những quyết định trong chính sách công, mà còn chứng tỏ những mối lo như vậy có thể giải quyết dễ dàng đến thế nào.

Trong nỗ lực cải tổ do Joseph C.Swidler, khi đó là chủ tịch, khởi xướng và được người kế nhiệm Alfred E.Kahn hoàn tất, cơ quan quản lý tiện ích công cộng của thành phố New York từng chỉ trích việc giải đáp số điện thoại miễn phí, điều mà giờ đây nghe có vẻ lạ lẫm. Ủy ban này lập luận rằng nếu tính phí 10 cent cho mỗi cuộc gọi hỏi số điện thoại thì người dân sẽ cố gắng tự dò số điện thoại cần thiết trong danh bạ, như vậy sẽ tiết kiệm được tổng đài viên lẫn thiết bị liên quan để chuyển sang làm những việc có giá trị hơn.

Tuy đề nghị của Ủy ban hứa hẹn mang lại những lợi ích thực tế cho người dùng điện thoại thông thường, nhưng nó lại bị phản đối mạnh mẽ. Và khi các nhà xã hội học đưa ra nhận định nghiêm trọng nhưng không kém phần lố bịch rằng đề xuất đó sẽ cản trở mạng lưới thông tin liên lạc mang tính chất sống còn trong cộng đồng, thì thất bại của nó xem ra không tránh khỏi.

Các quan chức thuộc Ủy ban sau đó bổ sung thêm một điều khoản đơn giản giúp cứu vãn tình hình. Mỗi cuộc gọi giải đáp thắc mắc vẫn bị tính phí 10 cent, nhưng hóa đơn điện thoại của mỗi khách hàng sẽ được trừ đi 30 cent mỗi tháng. Số tiền này lấy từ doanh thu dịch vụ giải đáp số điện thoại có thu phí và phần chi phí tiết kiệm được khi số cuộc gọi đến tổng đài giảm. Khi đó, gia đình nào chịu khó sử dụng danh bạ điện thoại sẽ tiết kiệm được tiền trả mỗi tháng, thế là những phản đối chính trị lập tức biến mất.

Không ai biết câu chuyện này mà có thể xem nhẹ mối liên hệ chặt chẽ giữa nỗi lo về tác động của một chính sách công lên người nghèo và số phận của chính sách đó. Nếu không kịp thời hoàn thiện, suýt nữa đề xuất ấy đã bị  hủy bỏ vì những mối lo ấy; tuy rằng mức phí 10 cent cho dịch vụ giải đáp số điện thoại về cơ bản không hề ảnh hưởng đến mức sống của những gia đình nghèo nhất.

Nếu Thị trưởng Bloomberg muốn người dân New York được hưởng những lợi ích to lớn từ việc định phí kẹt xe, ông cần phải học theo Ủy ban Dịch vụ công. Tuy phần lớn những người hiện cần chạy xe vào khu Manhattan không hề nghèo, nhưng vài người trong số đó thật sự gặp khó khăn khi đóng mỗi ngày 8 đôla. Trong chính trị có một quy luật sắt là những người chịu thiệt từ sự thay đổi chính sách sẽ đấu tranh mạnh mẽ hơn nhiều so với những người được lợi. Thay vì để mối quan tâm với người nghèo khiến việc thu phí kẹt xe bị đình lại, thành phố nên áp dụng biện pháp tương tự như việc hoàn tiền trên hóa đơn điện thoại.

Ví dụ, mọi người lao động làm việc tại Manhattan được cấp phiếu vận chuyển có thể chuyển nhượng để đủ bù đắp một phần mức phí mới. Điều này sẽ khiến người nghèo không bị thiệt khi đôi lúc buộc phải vào trung tâm thành phố trong giờ cao điểm. Những người này có thể tránh đi vào giờ đó hoặc bán một phần hay toàn bộ phiếu vận chuyển của họ cho người khác. Khi đó, mọi người dân New York đều được hưởng lợi nhờ không khí trong lành hơn, tình trạng kẹt xe giảm mà các gia đình nghèo cũng không bị nặng gánh thêm.

Vậy thành phố có đủ ngân sách để giải quyết vấn đề cho người nghèo theo cách này không? Khi mà dân số New York ngày càng tăng và nạn kẹt xe ngày càng trầm trọng, có lẽ tốt hơn nên đặt ra câu hỏi rằng liệu thành phố có gánh nổi chi phí phát sinh do hệ quả của việc bỏ qua vấn đề này hay không?

New York Times, 10/3/2007